Στις αρχές του 20ού αιώνα, η επιστήμη αναζητούσε ακόμη τα όριά της. Ορισμένοι γιατροί και ερευνητές επιχείρησαν να απαντήσουν σε ερωτήματα που μέχρι τότε ανήκαν στη σφαίρα της φιλοσοφίας ή της θρησκείας. Ένας από αυτούς ήταν ο Duncan MacDougall, γιατρός από τη Μασαχουσέτη, ο οποίος τόλμησε να θέσει ένα ερώτημα που φάνταζε απλοϊκό αλλά συνάμα προκλητικό: πόσο ζυγίζει η ανθρώπινη ψυχή;
Ο MacDougall πίστευε ότι, εφόσον η ψυχή υπάρχει και κατοικεί μέσα στο σώμα, τότε αναγκαστικά πρέπει να έχει και βάρος. Η σκέψη του ήταν απλή: αν η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα τη στιγμή του θανάτου, τότε θα πρέπει να καταγράφεται μια μετρήσιμη απώλεια κιλών.
Για να αποδείξει τη θεωρία του, κατασκεύασε μια ειδική ζυγαριά. Ουσιαστικά ήταν ένα κρεβάτι τοποθετημένο πάνω σε μηχανισμό που μπορούσε να ανιχνεύσει μεταβολές έως και πέντε γραμμάρια. Σχέδιο ευρηματικό αλλά ηθικά αμφισβητήσιμο, καθώς προϋπέθετε ότι ασθενείς σε τελικό στάδιο θα τοποθετούνταν στη ζυγαριά για να καταγραφούν οι αλλαγές βάρους λίγο πριν και λίγο μετά τον θάνατό τους.
Ανάμεσα στο 1901 και το 1907, ο MacDougall κατάφερε να πραγματοποιήσει το πείραμα σε έξι ανθρώπους. Οι τέσσερις έπασχαν από φυματίωση, ένας από διαβήτη και ο έκτος από άγνωστη αιτία. Οι ασθενείς επιλέχθηκαν με προσοχή ώστε να είναι σωματικά εξαντλημένοι και να μην κινούνται, για να μην αλλοιώνονται οι μετρήσεις.
Το αποτέλεσμα που έκανε αίσθηση προήλθε από τον πρώτο ασθενή: σύμφωνα με τον γιατρό, έχασε 21,26 γραμμάρια αμέσως μετά την τελευταία εκπνοή. Από εκεί γεννήθηκε και η περίφημη θεωρία για τα 21 γραμμάρια της ψυχής. Οι υπόλοιπες περιπτώσεις όμως δεν ήταν τόσο καθαρές. Σε κάποιες παρουσιάστηκαν τεχνικά προβλήματα, σε μία περίπτωση η απώλεια αποδόθηκε σε διαρροή αέρα από το στόμα, ενώ σε άλλη δεν καταγράφηκε καμία αλλαγή.
Παρά τα ελλιπή και αντικρουόμενα δεδομένα, ο MacDougall επέμεινε ότι είχε στα χέρια του την απόδειξη που ζητούσε. Δημοσίευσε μάλιστα τα ευρήματά του στο περιοδικό American Medicine, ενώ το θέμα είχε ήδη απασχολήσει τον Τύπο, με άρθρα στους New York Times.
Η εμμονή του τον οδήγησε και σε ακόμη πιο αμφιλεγόμενα πειράματα: αυτή τη φορά με ζώα. Είχε την πεποίθηση ότι τα ζώα δεν διαθέτουν ψυχή, επομένως οι μετρήσεις τους δεν θα έδειχναν καμία απώλεια βάρους. Για να ελέγξει τη θεωρία του, χρησιμοποίησε περίπου δεκαπέντε σκύλους. Οι μαρτυρίες της εποχής αναφέρουν ότι πιθανόν να δηλητηρίασε υγιή ζώα, καθώς δεν έβρισκε αρκετά ετοιμοθάνατα. Τα αποτελέσματα ήταν πράγματι μηδενικά, κάτι που ο ίδιος θεώρησε επιβεβαίωση των πεποιθήσεών του.
Ωστόσο, η επιστημονική κοινότητα δεν συμμερίστηκε τον ενθουσιασμό του. Ο γιατρός Augustus P. Clarke υπήρξε από τους πρώτους που αντέδρασαν, εξηγώντας ότι οι αλλαγές βάρους μπορούν να αποδοθούν σε φυσιολογικές διεργασίες: η διακοπή λειτουργίας των πνευμόνων αυξάνει τη θερμοκρασία του σώματος, προκαλεί εφίδρωση και συνεπώς απώλεια βάρους. Στα ζώα, που δεν έχουν ιδρωτοποιούς αδένες, τέτοιες αλλαγές δεν καταγράφονται.
Σύντομα, κι άλλοι επιστήμονες στάθηκαν κριτικά απέναντι στη μεθοδολογία και τα συμπεράσματα του MacDougall. Το δείγμα των έξι περιπτώσεων ήταν εξαιρετικά μικρό για να θεωρηθεί αξιόπιστο, ενώ η απουσία ελέγχων και η προχειρότητα των μετρήσεων έκαναν το πείραμα περισσότερο παράδειγμα επιστημονικού λάθους παρά ανακάλυψη. Μάλιστα, σε μεταγενέστερες έρευνες με πρόβατα και αρνιά, καταγράφηκαν αυξήσεις βάρους τη στιγμή του θανάτου, που αργότερα εξισορροπήθηκαν, δείχνοντας ότι τέτοιες μεταβολές δεν σχετίζονται απαραίτητα με μεταφυσικές εξηγήσεις.
Παρά ταύτα, ο MacDougall έμεινε στην ιστορία. Όχι ως ο άνθρωπος που απέδειξε το βάρος της ψυχής, αλλά ως μια εμβληματική περίπτωση επιλεκτικής ερμηνείας δεδομένων, όπου η επιθυμία για επιβεβαίωση μιας ιδέας υπερίσχυσε της αντικειμενικότητας. Στο ενεργητικό του καταγράφεται βεβαίως και η ακατέργαστη, έστω αδέξια, προσπάθεια να μετρηθεί επιστημονικά κάτι που μέχρι τότε θεωρούνταν άυλο και ανεξήγητο.
Η ιστορία του πειράματος των 21 γραμμαρίων πέρασε στην κουλτούρα και συνέχισε να τροφοδοτεί φαντασίες και καλλιτεχνικές δημιουργίες. Από την ταινία του Alejandro González Iñárritu με τον τίτλο “21 Grams” μέχρι αναφορές σε τραγούδια και σειρές, η ιδέα ότι η ψυχή έχει βάρος εξακολουθεί να συναρπάζει, ακόμη κι αν δεν έχει καμία επιστημονική τεκμηρίωση.
[via]
