Κάθε μέρα παίρνουμε χιλιάδες αποφάσεις. Από το αν θα πατήσουμε snooze στο ξυπνητήρι μέχρι το ποια επαγγελματική πορεία θα ακολουθήσουμε, έχουμε την ακλόνητη πεποίθηση ότι εμείς κρατάμε το τιμόνι. Είναι μια αίσθηση βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη εμπειρία: η βεβαιότητα ότι θα μπορούσαμε να είχαμε πράξει διαφορετικά. Ωστόσο, όταν η συζήτηση μεταφέρεται από το πεδίο της φιλοσοφίας στο εργαστήριο της φυσικής, τα πράγματα περιπλέκονται επικίνδυνα.
Ο Paul Sutter, αστροφυσικός στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, θέτει ένα ερώτημα που μοιάζει να υπονομεύει την ίδια μας την ύπαρξη: Μήπως οι νόμοι που κυβερνούν τα άστρα και τα άτομα απαγορεύουν την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης;
Η παγίδα της αιτιοκρατίας
Η καρδιά του προβλήματος χτυπά στον ρυθμό ενός θεμελιώδη πυλώνα της κλασικής φυσικής που υποστηρίζει κάτι απλό: κάθε αποτέλεσμα έχει μια αιτία. Αν γνωρίζουμε την τρέχουσα κατάσταση ενός συστήματος και τους νόμους που το διέπουν, μπορούμε –θεωρητικά– να προβλέψουμε το μέλλον του με απόλυτη ακρίβεια.
Αυτή η λογική μας έχει χαρίσει τεράστια τεχνολογικά άλματα, από την κατανόηση του Big Bang μέχρι τα μικροτσίπ. Όταν όμως εφαρμόσουμε αυτόν τον κανόνα στον ανθρώπινο εγκέφαλο, ο οποίος δεν είναι παρά ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα μορίων και ηλεκτρικών σημάτων, το συμπέρασμα μοιάζει αναπόφευκτο. Αν οι σκέψεις μας είναι απλώς το αποτέλεσμα χημικών αντιδράσεων που υπακούουν σε αυστηρούς φυσικούς νόμους, τότε η «επιλογή» είναι μια ψευδαίσθηση. Η απόφαση που νομίζετε ότι πήρατε τώρα, ήταν ουσιαστικά προδιαγεγραμμένη από τη στιγμή που δημιουργήθηκε το Σύμπαν.
Ή μήπως όχι; Η σύγχρονη φυσική, ευτυχώς, δεν είναι τόσο μονοδιάστατη. Υπάρχουν τρεις βασικές «ρωγμές» στο φαινομενικά αδιαπέραστο τείχος του ντετερμινισμού που αφήνουν μια χαραμάδα ελπίδας.
Το χάος και η αβεβαιότητα
Η πρώτη ρωγμή προέρχεται από τη Θεωρία του Χάους. Ορισμένα συστήματα, όπως ο καιρός ή ένα διπλό εκκρεμές, είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στις αρχικές συνθήκες. Μια ελάχιστη απόκλιση στην αρχή μπορεί να οδηγήσει σε δραματικά διαφορετικά αποτελέσματα στο τέλος. Αυτό σημαίνει ότι, παρόλο που το σύστημα παραμένει ντετερμινιστικό (η αιτία φέρνει το αποτέλεσμα), η πρόβλεψη του μέλλοντος καθίσταται πρακτικά αδύνατη.
Η άγνοιά μας για το μέλλον, όμως, δεν ισοδυναμεί απαραίτητα με ελευθερία. Το γεγονός ότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε τον καιρό της επόμενης εβδομάδας δεν σημαίνει ότι ο άνεμος «επιλέγει» προς τα πού θα φυσήξει.
Η κβαντική ζαριά
Εδώ μπαίνει στο παιχνίδι η Κβαντομηχανική, η δεύτερη μεγάλη ανατροπή. Στον υποατομικό κόσμο, η βεβαιότητα αντικαθίσταται από την πιθανότητα. Δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά πού βρίσκεται ένα ηλεκτρόνιο, μόνο πού είναι πιθανό να βρεθεί. Αυτό εισάγει ένα θεμελιώδες στοιχείο τυχαιότητας στη φύση.
Ωστόσο, ούτε η τυχαιότητα είναι συνώνυμο της ελεύθερης βούλησης. Το να παίρνεις αποφάσεις βασισμένος στο στρίψιμο ενός κβαντικού νομίσματος δεν σε κάνει ελεύθερο, σε κάνει απλώς απρόβλεπτο. Επιπλέον, παραμένει ανοιχτό το ερώτημα αν αυτοί οι κβαντικοί κανόνες επηρεάζουν όντως τη μακροσκοπική λειτουργία των νευρώνων του εγκεφάλου μας.
Το μυστήριο της «ανάδυσης»
Η τρίτη και ίσως πιο ενδιαφέρουσα πτυχή είναι η «ανάδυση». Η φύση μας διδάσκει ότι το όλον είναι συχνά κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Οι νόμοι που περιγράφουν τα κουάρκ και τα ηλεκτρόνια (Κβαντική Θεωρία Πεδίου) είναι άχρηστοι όταν προσπαθούμε να περιγράψουμε γιατί ένα αστέρι σχηματίζεται ή γιατί η σοκολάτα έχει ωραία γεύση.
Για να περιγράψουμε πολύπλοκα συστήματα, χρειαζόμαστε νέους νόμους και θεωρίες που «αναδύονται» σε υψηλότερο επίπεδο οργάνωσης. Η συνείδηση και η ελεύθερη βούληση θα μπορούσαν να είναι ακριβώς αυτό: φαινόμενα που αναδύονται από την πολυπλοκότητα του εγκεφάλου, τα οποία δεν μπορούν να αναχθούν ή να εξηγηθούν πλήρως μόνο με τους βασικούς νόμους της σωματιδιακής φυσικής.
Συμβατοκρατία: Μια ειρηνική συνύπαρξη;
Πού μας αφήνει λοιπόν αυτό; Η φυσική δεν δίνει ακόμα ένα ξεκάθαρο «ναι» ή «όχι». Αυτό οδηγεί πολλούς φιλοσόφους και επιστήμονες στη λύση της «συμβατοκρατίας». Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, η ελεύθερη βούληση και οι φυσικοί νόμοι δεν είναι εχθροί, αλλά μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά.
Ίσως η αντίληψή μας για τη φύση να είναι ακόμη ελλιπής. Είναι πιθανό, καθώς η επιστήμη προχωρά, να ανακαλύψουμε ένα πλαίσιο που να διατηρεί την αιτιακή συνοχή του Σύμπαντος, επιτρέποντας παράλληλα την ύπαρξη της ανθρώπινης επιλογής ως μια πραγματική, φυσική διεργασία και όχι ως ψευδαίσθηση.
Μέχρι τότε, είτε οι επιλογές μας είναι δικές μας είτε το αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης κοσμικής εξίσωσης, είμαστε καταδικασμένοι (ή ελεύθεροι;) να συνεχίσουμε να ψάχνουμε τις απαντήσεις. Και αυτή, από μόνη της, είναι μια επιλογή που αξίζει να κάνουμε.
