Ένα μυστήριο που απασχόλησε ιστορικούς και επιστήμονες για περισσότερους από δεκαπέντε αιώνες φαίνεται να βρήκε επιτέλους την οριστική του λύση. Ερευνητές από το University of South Florida (USF) και το Florida Atlantic University (FAU), σε συνεργασία με ειδικούς από την Ινδία και την Αυστραλία, εντόπισαν απευθείας γενετικά ίχνη του βακτηρίου Yersinia pestis – του ίδιου παθογόνου που ευθύνεται για τον Μαύρο Θάνατο του 14ου αιώνα – σε έναν ομαδικό τάφο στην αρχαία πόλη Jerash της Ιορδανίας. Η ανακάλυψη αυτή επιβεβαιώνει με βεβαιότητα ότι η λεγόμενη «Πανούκλα του Ιουστινιανού» (541–750 μ.Χ.) προκλήθηκε από την ίδια θανατηφόρα ασθένεια, βάζοντας τέλος σε μια διαμάχη που κρατούσε αιώνες.
Ένα παλιό αίνιγμα βρίσκει την απάντησή του
Για δεκαετίες, ιστορικοί διαφωνούσαν σχετικά με το τι ακριβώς προκάλεσε την πανδημία που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλάζοντας ριζικά την πορεία της δυτικής ιστορίας. Αν και υπήρχαν ενδείξεις, κανένα απτό βιολογικό στοιχείο δεν είχε εντοπιστεί στο επίκεντρο της κρίσης. Τώρα, δύο δημοσιευμένες μελέτες από USF και FAU προσφέρουν τις πολυαναμενόμενες αποδείξεις.
Η ανακάλυψη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα όχι μόνο για την κατανόηση του παρελθόντος, αλλά και για το παρόν. Το Yersinia pestis συνεχίζει να κυκλοφορεί μέχρι σήμερα, προκαλώντας περιστασιακά μολύνσεις. Μόλις τον Ιούλιο, ένας κάτοικος της Αριζόνα πέθανε από πνευμονική πανούκλα, την πιο επικίνδυνη μορφή της νόσου, ενώ άλλος ένας ασθενής στην Καλιφόρνια βρέθηκε θετικός μέσα στον Αύγουστο.
Τα δόντια που «μίλησαν»
Η αρχαία αρένα της Jerash, κάποτε κέντρο θεαμάτων και συγκέντρωσης, μετατράπηκε σε ομαδικό τάφο τον 6ο αιώνα, την εποχή που τα ιστορικά κείμενα μιλούν για ξαφνική και μαζική θνησιμότητα. Από τους ταφικούς θαλάμους κάτω από το ρωμαϊκό ιπποδρόμιο, οι ερευνητές συνέλεξαν ανθρώπινα δόντια. Η ανάλυση αποκάλυψε γενετικό υλικό του Yersinia pestis σε οκτώ άτομα, όλα με σχεδόν πανομοιότυπα στελέχη του βακτηρίου.
Αυτό δείχνει ότι η επιδημία εξαπλώθηκε γρήγορα και με καταστροφικές συνέπειες, ακριβώς όπως περιγράφουν οι πηγές της εποχής. «Η Jerash μας δίνει μια σπάνια εικόνα για το πώς μια ακμάζουσα πόλη κατέρρευσε μπροστά σε μια υγειονομική κρίση», σχολίασε ο Rays H. Y. Jiang, επικεφαλής της έρευνας στο USF.
Πώς η ιστορία συναντά τη βιολογία
Η μελέτη δεν περιορίστηκε στην επιβεβαίωση του παθογόνου. Με συγκριτική ανάλυση εκατοντάδων γονιδιωμάτων του Yersinia pestis, αρχαίων και σύγχρονων, η ομάδα κατέδειξε ότι οι μεγάλες πανδημίες της ιστορίας, από την Πανούκλα του Ιουστινιανού έως τον Μαύρο Θάνατο και τα περιστατικά που εξακολουθούν να εμφανίζονται σήμερα, δεν αποτελούν συνέχεια μιας ενιαίας γραμμής εξέλιξης. Αντίθετα, ξεπήδησαν ξανά και ξανά από ζωικούς πληθυσμούς-δεξαμενές, εκδηλώνοντας νέες εξάρσεις σε διαφορετικές εποχές και γεωγραφικά πλαίσια.
Αυτό διαφοροποιεί την πανούκλα από πανδημίες όπως η COVID-19, που προήλθαν από ένα και μόνο «spillover event» και εξαπλώθηκαν κυρίως μέσω ανθρώπινης μετάδοσης. Η εικόνα που προκύπτει είναι ότι οι πανδημίες δεν είναι μεμονωμένα επεισόδια, αλλά επαναλαμβανόμενα βιολογικά φαινόμενα, στενά συνδεδεμένα με την ανθρώπινη κινητικότητα και την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.
Από τον Ιουστινιανό στην εποχή μας
Η Πανούκλα του Ιουστινιανού ξεκίνησε από την αιγυπτιακή πόλη Pelusium, πριν σαρώσει όλη την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Παρά τα ευρήματα σε μακρινές ευρωπαϊκές περιοχές, ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχε εντοπιστεί απευθείας μέσα στο ίδιο το Βυζάντιο το βακτήριο που άλλαξε την ιστορία. Η Jerash προσφέρει την πρώτη τέτοια απόδειξη, σε μια πόλη που υπήρξε εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο.
Για τον Greg O’Corry-Crowe, συν-συγγραφέα της μελέτης στο FAU και ερευνητή του National Geographic, η εμπειρία είχε και μια προσωπική διάσταση:
Η δουλειά μας ήταν επιστημονικά συναρπαστική, αλλά και βαθιά ανθρώπινη. Μελετήσαμε ανθρώπους που έζησαν και πέθαναν πριν από αιώνες, δίνοντάς τους ξανά φωνή μέσω της σύγχρονης επιστήμης.
Η σκιά της πανούκλας δεν έφυγε ποτέ
Παρά τα άλματα της ιατρικής, η πανούκλα εξακολουθεί να εμφανίζεται. Οι ειδικοί υπογραμμίζουν ότι δεν μπορεί να εξαλειφθεί πλήρως και ότι, όπως και στην περίπτωση της COVID-19, ο κίνδυνος πανδημιών θα παραμένει πάντα ζωντανός.
Η πανούκλα είναι μαζί μας εδώ και χιλιάδες χρόνια και συνεχίζει να σκοτώνε. Μπορούμε να την περιορίσουμε, αλλά δεν θα την εξαλείψουμε ποτέ.
Το επόμενο βήμα της ερευνητικής ομάδας είναι να επεκτείνει την έρευνα στην Ιταλία, μελετώντας το Lazaretto Vecchio της Βενετίας, ένα από τα σημαντικότερα νεκροταφεία της περιόδου του Μαύρου Θανάτου. Εκεί φυλάσσονται περισσότερα από 1.200 δείγματα, τα οποία ίσως αποκαλύψουν ακόμα περισσότερα για το πώς οι πρώιμες υγειονομικές στρατηγικές συναντήθηκαν με την εξέλιξη των παθογόνων και τη μνήμη των κοινωνιών.
Η Jerash άνοιξε το δρόμο για να λυθεί ένα μυστήριο 1.500 ετών. Και ταυτόχρονα υπενθυμίζει ότι, όσο προχωρημένη κι αν είναι η επιστήμη, οι πανδημίες παραμένουν αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας – και ίσως και του μέλλοντός μας.
[via]
