Κι αν το Σύμπαν είναι γεμάτο εξωγήινες μορφές ζωής, αλλά ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι απλώς ανίκανος να τις αναγνωρίσει; Αυτή είναι η ριζοσπαστική ιδέα ενός Σέρβου φιλοσόφου που προτείνει μια εντελώς διαφορετική λύση στο περίφημο Παράδοξο του Fermi: το πρόβλημα δεν βρίσκεται εκεί έξω, αλλά μέσα στο ίδιο μας το μυαλό.
Από τότε που ο Enrico Fermi αναρωτήθηκε το 1950 «Πού είναι όλοι;», το ερώτημα αυτό στοιχειώνει την επιστήμη. Αν το σύμπαν είναι τόσο απέραντο και τόσο παλιό, γεμάτο με δισεκατομμύρια γαλαξίες και ακόμη περισσότερους πλανήτες, τότε η ύπαρξη άλλων νοημόνων πολιτισμών θα έπρεπε να είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Και όμως, δεν έχουμε δει τίποτα. Ούτε σήματα, ούτε επισκέψεις, ούτε γιγαντιαίες διαστημικές κατασκευές που να μαρτυρούν προηγμένες τεχνολογίες.
Για δεκαετίες, επιστήμονες και στοχαστές προσπαθούν να εξηγήσουν αυτή τη σιωπή. Η πιο δημοφιλής θεωρία είναι γνωστή ως «The Great Filter», η ιδέα ότι κάτι, κάπου στη διαδρομή προς τον διαστρικό πολιτισμό, εξαλείφει ή περιορίζει τις πιθανότητες επιβίωσης κάθε προχωρημένης ζωής. Ίσως οι πολιτισμοί αυτοκαταστρέφονται πριν φτάσουν στα άστρα, ίσως η ζωή όπως τη γνωρίζουμε είναι αποτέλεσμα μιας σπάνιας κοσμικής σύμπτωσης.
Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο, βαθύτερο πρόβλημα: όλες αυτές οι θεωρίες είναι ανθρώπο-κεντρικές. Υποθέτουν ότι η εξωγήινη νοημοσύνη μοιάζει κάπως με τη δική μας, ότι χρησιμοποιεί τεχνολογίες που θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε, ή επικοινωνεί με τρόπους που μπορούμε να κατανοήσουμε.
Ο φιλόσοφος Vojin Rakić, του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, προτείνει κάτι πολύ πιο ανησυχητικό: ίσως το πρόβλημα δεν είναι η απουσία ζωής, αλλά οι γνωσιακοί μας περιορισμοί. Στο άρθρο του, που δημοσιεύτηκε στο International Journal of Astrobiology, παρουσιάζει αυτό που ονομάζει «λύση των διαρκών ανθρώπινων επιστημολογικών περιορισμών».
Με απλά λόγια, ο Rakić υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο μυαλό ενδέχεται να μην είναι έτσι φτιαγμένο ώστε να αντιλαμβάνεται μορφές ύπαρξης ριζικά διαφορετικές από τη δική μας. Όπως ένα σκουλήκι δεν μπορεί να κατανοήσει την ανθρώπινη συνείδηση, έτσι κι εμείς ίσως είμαστε ανίκανοι να αναγνωρίσουμε έναν εξωγήινο πολιτισμό, ακόμη κι αν βρίσκεται γύρω μας.
Αν ο Rakić έχει δίκιο, τότε όλη μας η αναζήτηση για «μικρά πράσινα ανθρωπάκια» και ιπτάμενους δίσκους είναι, στην ουσία, ένας λάθος προσανατολισμός. Η νοήμονα ζωή, λέει, θα μπορούσε να υπάρχει ως μη φυσική συνείδηση, ως ενεργειακό δίκτυο που διαπερνά διαστάσεις, ή ακόμα και ως νοημοσύνη ενσωματωμένη στη Σκοτεινή ‘Υλη, μια μορφή ύπαρξης που οι αισθήσεις και τα εργαλεία μας δεν είναι σχεδιασμένα να αντιλαμβάνονται.
Για να γίνει η ιδέα πιο κατανοητή, ο Rakić χρησιμοποιεί γήινα παραδείγματα. Τα χταπόδια, για παράδειγμα, διαθέτουν έναν εξαιρετικά πολύπλοκο νευρικό μηχανισμό, τόσο διαφορετικό από το ανθρώπινο σύστημα που σχεδόν μας είναι ακατανόητος. Τα μυκητιακά δίκτυα (μυκόρριζες) λειτουργούν ως φυσικά «νευρικά συστήματα» του εδάφους, μεταφέροντας πληροφορίες και ενέργεια με τρόπους που μόλις τώρα αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε. Και σκεφτείτε το πιο απλό: ποιος θα πίστευε πριν από δύο αιώνες ότι μια χούφτα πυρίτιο θα μπορούσε να φιλοξενήσει μια τεχνητή νοημοσύνη; Πώς θα εξηγούσες σε κάποιον του 1800 ότι «έχουμε μάθει στις πέτρες να μιλάνε»;
Η ιδέα μπορεί να ακούγεται φιλοσοφική, όμως βρίσκει απήχηση ακόμη και στη σύγχρονη επιστημονική κοινότητα. Το ίδιο το Ινστιτούτο Αναζήτησης Εξωγήινης Νοημοσύνης (SETI) έχει αρχίσει να μιλάει για την ανάγκη εγκατάλειψης της «ανθρωποκεντρικής οπτικής» στις έρευνες του. Η νέα κατεύθυνση δεν σημαίνει να σταματήσουμε να ψάχνουμε, αλλά να επαναπροσδιορίσουμε το τι θεωρούμε «ζωή» και «νοημοσύνη».
Ίσως, λένε οι ερευνητές, να χρειαστεί να διευρύνουμε την ίδια την έννοια του νου, να αποδεχτούμε ότι άλλες μορφές συνείδησης μπορεί να υπάρχουν πέρα από τη βιολογία, έξω από το πλαίσιο που εμείς κατανοούμε ως «ζωντανό».
Αν ο Rakić έχει έστω και εν μέρει δίκιο, τότε το μυστήριο του Fermi Paradox δεν είναι απλώς αστρονομικό, αλλά και βαθιά γνωσιολογικό. Ο μόνος τρόπος να πλησιάσουμε την απάντηση ίσως είναι να ξεπεράσουμε τους ίδιους μας τους περιορισμούς, να εξελίξουμε τα εργαλεία της νόησής μας, να βελτιώσουμε την τεχνητή νοημοσύνη και τη γνωστική επιστήμη, και να μάθουμε να «βλέπουμε» πέρα από το ανθρώπινο φάσμα αντίληψης.
[source]
