Το πρώτο σύστημα εννοιολογικής πλαισίωσης αρχαίων κειμένων, σχεδιασμένο για να βοηθά ιστορικούς στην καλύτερη ερμηνεία, περιέγραψε ο ερευνητής της Google DeepΜind, Γιάννης Ασσαέλ.
«Η μελέτη της ιστορίας είναι ένα παζλ. Σκεφτείτε το πιο δύσκολο παζλ που υπάρχει σήμερα, πολλαπλασιάστε τα κομμάτια του επί 1000 και μετά εξαφανίστε το 90%! Τώρα προσπαθήστε να φτιάξετε την εικόνα»: με τη φράση αυτή, ο ερευνητής της Google DeepΜind Γιάννης Ασσαέλ περιγράφει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν στην ανασύσταση του παρελθόντος οι ιστορικοί σε όλον τον κόσμο, οι οποίοι όμως από σήμερα (Τετάρτη 23/7) έχουν στη διάθεσή τους ένα δωρεάν εργαλείο Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ), που τους βοηθάει να επανεμφανίσουν πολλά από τα εξαφανισμένα κομμάτια του παζλ.
Πρόκειται για τον «Αινεία», το πρώτο σύστημα εννοιολογικής πλαισίωσης αρχαίων κειμένων, σχεδιασμένο για να βοηθά ιστορικούς στην καλύτερη ερμηνεία, απόδοση και αποκατάσταση κατεστραμμένων αρχαίων επιγραφών στη λατινική γλώσσα.
Το σύστημα αναπτύχθηκε από την Google DeepMind και το Πανεπιστήμιο του Nottingham, σε σύμπραξη με ερευνητές από τα πανεπιστήμια του Warwick και της Οξφόρδης και το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η διαδραστική έκδοση του «Αινεία» είναι επίσης από σήμερα δωρεάν διαθέσιμη σε φοιτητές-τριες, ερευνητές-τριες, εκπαιδευτικούς, επαγγελματίες μουσείων και άλλες ειδικότητες, στη διεύθυνση «predictinghistory.com».
Ο «Αινείας» είναι ένα πολυτροπικό νευρωνικό δίκτυο παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης. Με απλά λόγια, δεν επεξεργάζεται μόνο λέξεις, αλλά και εικόνες. Για να προσδιορίσει τη γεωγραφική προέλευση μιας επιγραφής, αναλύει τόσο το ίδιο το κείμενο που αναγράφεται σε αυτή όσο και οπτικές πληροφορίες, όπως φωτογραφίες.
Γιατί η Τεχνητή Νοημοσύνη «σπάει τα δόντια της» στην Αρχαιολογία
Αρχαία πολιτικά γκράφιτι, μαγικά ξόρκια στα λατινικά και προσκλήσεις γενεθλίων
Η γραφή ήταν βασικό συνδετικό χαρακτηριστικό του ρωμαϊκού κόσμου. Επιγραφές που διασώζουν αρχαία πολιτικά γκράφιτι, ρομαντικά ποιήματα, επιτάφιους, εμπορικές συναλλαγές, ακόμη και προσκλήσεις γενεθλίων και μαγικά ξόρκια, προσφέρουν στους/τις σύγχρονους ιστορικούς μια ματιά σε αυτόν τον αρχαίο κόσμο. Αυτά τα κείμενα είναι συχνά αποσπασματικά, φθαρμένα από τον χρόνο ή σκόπιμα κατεστραμμένα. Η δε αποκατάσταση, η χρονολόγηση και ο γεωγραφικός τους προσδιορισμός είναι σχεδόν αδύνατα χωρίς πληροφορίες για το ιστορικό τους πλαίσιο, και ειδικά χωρίς τη σύγκριση με παρόμοιες επιγραφές. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει ο «Αινείας».
Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, σε εργασία που δημοσιεύουν σήμερα στο επιστημονικό περιοδικό «Nature», κατά την επεξεργασία αρχαίων επιγραφών, οι ιστορικοί παραδοσιακά βασίζονται στην εμπειρογνωμοσύνη τους και σε εξειδικευμένες πηγές για τον εντοπισμό «παραλλήλων»: κειμένων δηλαδή που μοιράζονται ομοιότητες σε διατύπωση, σύνταξη, τυποποιημένες φράσεις ή προέλευση.
Ο «Αινείας» βελτιώνει και επιταχύνει σημαντικά αυτή την πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία. Αναλύει εκατοντάδες χιλιάδες λατινικές επιγραφές και ανακτά κειμενικά και εννοιολογικά «παράλληλα» μέσα σε δευτερόλεπτα!
Για την εκπαίδευση του μοντέλου, εξηγεί ο Γιάννης Ασσαέλ, συνδυάστηκαν τρεις μεγάλες βάσεις δεδομένων, που περιλάμβαναν μεταξύ άλλων 176.000 αρχαίες επιγραφές στα λατινικά. Στο ερώτημα κατά πόσο ένας ιστορικός μπορεί να βελτιώσει την απόδοσή του, χρησιμοποιώντας αυτό το εργαλείο και κατά πόσο τα παράλληλα κείμενα του «Αινεία» ήταν κατάλληλα για την έρευνά τους, εννέα στους δέκα απάντησαν θετικά.
«Το πιο σημαντικό για εμένα είναι ότι εννέα στις δέκα φορές απάντησαν ότι είδαν τα “παράλληλα” κείμενα που τους έδωσε ο “Αινείας” ως σημείο έναρξης έρευνας, κάτι πολύ σπουδαίο, καθώς η άντληση τέτοιων στοιχείων είναι ιδιαίτερα δύσκολο κομμάτι της δουλειάς των ιστορικών. Μέχρι σήμερα η διαδικασία αυτή γίνεται με απλή αναζήτηση κειμένου -έναν τρόπο περιορισμένο και ευάλωτο σε μικρές διαφοροποιήσεις ή ονόματα του κειμένου. Ο “Αινείας” εξελίσσει τη διαδικασία αυτή με την χρήση ΤΝ» λέει ο Γιάννης Ασσαέλ, που μαζί με την ιστορικό Τέα Σόμερσιλντ (Thea Sommershield), ειδική στην επιγραφική, ήταν οι επικεφαλής της έρευνας.
Όπως σχολιάζει ο κ. Ασσαέλ, ιστορικός που συμμετείχε στη μελέτη, ο οποίος επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του, δήλωσε: «Τα παράλληλα κείμενα του “Αινεία” άλλαξαν εντελώς την αντίληψή μου για την επιγραφή. (Το σύστημα) εντόπισε λεπτομέρειες, που έκαναν τη διαφορά στην αποκατάσταση και χρονολόγηση του κειμένου».
Τα αποτελέσματα της χρήσης του; Ο «Αινείας» αποκαθιστά κατεστραμμένες επιγραφές με ακρίβεια 73% στις 20 κορυφαίες προτάσεις για κενά έως 10 χαρακτήρων. Το ποσοστό αυτό μειώνεται μόλις στο 58% όταν το μήκος του κενού (οι λέξεις που απουσιάζουν από την επιγραφή με άλλα λόγια) είναι άγνωστο, μια εξαιρετικά δύσκολη πρόκληση. Επίσης, παρουσιάζει τον συλλογισμό του με ερμηνεύσιμο τρόπο, παρέχοντας «χάρτες» που υποδεικνύουν ποια τμήματα του κειμένου και της εικόνας επηρέασαν τις προβλέψεις του.
Χάρη στη χρήση οπτικών δεδομένων, το σύστημα μπορεί να εντοπίσει -με ακρίβεια 72%- σε ποια από τις 62 ρωμαϊκές επαρχίες γράφτηκε μια επιγραφή. Όσον αφορά τη χρονολόγηση, ο «Αινείας» τοποθετεί ένα κείμενο με απόκλιση 13 ετών από τις χρονολογικές περιόδους που προτείνουν οι ιστορικοί.
Για να αξιολογήσουν τον αντίκτυπο του «Αινεία» ως ερευνητικού βοηθού, οι ερευνητές διεξήγαγαν τη μεγαλύτερη μελέτη εμπειρικής ανάλυσης που έχει γίνει ποτέ για τη συνεργασία ιστορικών και ΤΝ.
«Προσκαλέσαμε 23 ιστορικούς, από διδακτορικούς ερευνητές και ερευνήτριες μέχρι καθηγητές και καθηγήτριες πανεπιστημίων, που εργάζονται συστηματικά με επιγραφές, να αποκαταστήσουν, να χρονολογήσουν και να προσδιορίσουν γεωγραφικά ένα σύνολο κειμένων, χρησιμοποιώντας τον “Αινεία”. Οι ιστορικοί λειτούργησαν πρώτα ανεξάρτητα, στη συνέχεια με τις πληροφορίες για τα “παράλληλα” κείμενα του Αινεία, και τέλος με τα παράλληλα κείμενα και τις προβλέψεις μαζί. Η αξιολόγησή μας δείχνει ότι τα καλύτερα αποτελέσματα επιτεύχθηκαν όταν οι ιστορικοί χρησιμοποίησαν τις πληροφορίες πλαισίωσης του “Αινεία”, σε συνδυασμό με τις προβλέψεις του για την αποκατάσταση και την απόδοση των ρωμαϊκών επιγραφών» συνεχίζει ο Γιάννης Ασσαέλ.
Άνθρωπος και μηχανή σε αγαστή συνεργασία και ένας αρχαίος γρίφος
Αλήθεια, δεν αναπτύσσεται κάποιος ανταγωνισμός μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, όταν φτάνουν να «αναμετρηθούν» επιστημονικά σε τόσο «βαθιά νερά»;
«Εδώ και οκτώ χρόνια συνεργαζόμαστε με ομάδα ιστορικών και να ακούσουμε τις ανάγκες τους σε κάθε βήμα, για να δημιουργήσουμε ένα εργαλείο ΤΝ, που μπορεί να ενσωματωθεί πλήρως στην καθημερινή τους εργασία, ώστε το αποτέλεσμα να είναι όχι ανταγωνισμός, αλλά συνεργασία. Και σε αυτό βοηθάει να υπάρχουν όσο το δυνατόν περισσότερα εργαλεία επεξήγησης, κάτι που ο Αινείας παρέχει σε αφθονία» σημειώνει.
Για να δοκιμάσουν τις δυνατότητες του «Αινεία» σε μια εν εξελίξει επιστημονική συζήτηση, οι ερευνητές τού έδωσαν μια από τις πιο διάσημες ρωμαϊκές επιγραφές, η χρονολόγηση της οποίας παραμένει γρίφος για τους ιστορικούς: το «Res Gestae Divi Augusti», την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του αυτοκράτορα Γάιου Οκτάβιου, γνωστού ως Αυγούστου Καίσαρα, για τα επιτεύγματά του.
Οι επιστήμονες διαφωνούν εδώ και καιρό για το ακριβώς πότε δημιουργήθηκε αυτή η επιγραφή, και φαίνεται πως ο «Αινείας» … συμφωνεί μαζί τους.
Όπως επισημαίνει ο Γιάννης Ασσαέλ, παρότι το μοντέλο δεν «γνώριζε» ότι υπήρχε διαμάχη γύρω από τη χρονολόγηση της επιγραφής, αφού σκοπίμως αφαιρέθηκαν από τις βάσεις δεδομένων οι αναφορές σε οτιδήποτε αφορούσε το «Res Gestae Divi Augusti», ωστόσο κατέληξε να προτείνει δύο διακριτές χρονολογήσεις, που συγκλίνουν με τις απόψεις των δύο πλευρών. Ο «Αινείας» παρήγαγε μια λεπτομερή κατανομή πιθανών χρονολογιών, με δύο διακριτές κορυφές: μία μικρότερη γύρω στο 10-1 π.Χ. και μία πιο βέβαιη, μεταξύ 10-20 μ.Χ. Αυτά τα αποτελέσματα αντικατοπτρίζουν ποσοτικά τις δύο εκδοχές της επιστημονικής συζήτησης.
Το σύστημα βάσισε τις προβλέψεις του σε ανεπαίσθητα γλωσσικά χαρακτηριστικά και ιστορικούς δείκτες, όπως επίσημους τίτλους και μνημεία που αναφέρονται στο κείμενο. Μετατρέποντας το ζήτημα της χρονολόγησης σε μια πιθανολογική εκτίμηση, πρόσφερε έναν νέο, ποσοτικό τρόπο προσέγγισης της Ιστορίας.
Το πιο σημαντικό είναι ότι ο «Αινείας» εντόπισε συναφή «παράλληλα» σε αυτοκρατορικά νομικά κείμενα, που συνδέονται με την κληρονομιά του Αυγούστου, αναδεικνύοντας πώς η ιδεολογία της αυτοκρατορίας αναπαραγόταν σε διαφορετικά μέσα και γεωγραφικές περιοχές!
Πώς άρχισαν όλα;
«Είναι χρόνια τώρα που δουλεύουμε πάνω σε αυτά τα συστήματα, μαζί με την Τέα Σόμερσιλντ, που είναι ιστορικός με ειδικότητα στην επιγραφική. Η ιστορία μας ξεκινά ουσιαστικά το 2017, κατά τη διάρκεια των σπουδών μας στην Οξφόρδη, οπότε αναρωτηθήκαμε ποια είναι η επόμενη μεγάλη πρόκληση για τους ιστορικούς και πώς θα μπορούσαμε να την αντιμετωπίσουμε με τον βέλτιστο τρόπο. Έτσι, το 2019 προέκυψε η “Πυθία”, που επέτρεπε την ανάκτηση αρχαίων ελληνικών κειμένων, το 2022 ήρθε η “Ιθάκη”, που πέρα από την ανάκτηση μάς έδινε στοιχεία για το πού και πότε γράφτηκαν οι επιγραφές, το 2023 ακολούθησε μια μεγάλη βιβλιογραφική ανασκόπηση και τώρα ο “Αινείας”» γνωστοποιεί ο Γιάννης Ασσαέλ, και προσθέτει:
«Αυτό που προσωπικά με μάγεψε στον κλάδο της επιγραφικής είναι ότι πρόκειται για κείμενα γραμμένα κι από τους απλούς ανθρώπους της εποχής, που περιγράφουν την καθημερινή ζωή μέσα από χρησμούς, νομικά κείμενα, ποιήματα, ξόρκια, και τελικά διηγούνται την ιστορία της καθημερινότητας. Ήταν μια πρόκληση για εμάς ο “Αινείας”, γιατί δανείστηκε στοιχεία από την “Ιθάκη”, που είχε να κάνει με τα αρχαία ελληνικά κι έπρεπε να δούμε κατά πόσο αυτό που είχαμε ήδη φτιάξει μπορούσε να μεταφερθεί σε μια άλλη γλώσσα και μετά να το εμπλουτίσουμε με το στοιχείο της ιστορικής πλαισίωσης».
«Βρήκα, για παράδειγμα, εντυπωσιακό το γεγονός ότι, σε σχέση με τα αρχαία ελληνικά, στα λατινικά κείμενα είναι πιο δύσκολο να προβλεφθεί το πού γράφτηκε ένα κείμενο, ενώ είναι πιο εύκολο να προβλεφθεί το πότε» σημειώνει, και αναφέρει ότι ο «Αινείας» μπορεί επίσης να προσαρμοστεί σε άλλες αρχαίες γλώσσες, γραφές και μέσα, την παπυρολογία και τη νομισματολογία.
Σε συνεργασία με ειδικούς, τέλος, έχει επίσης σχεδιαστεί νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τα ευρωπαϊκά σχολεία. Το πρόγραμμα διδασκαλίας σχεδιάστηκε σύμφωνα με το Πλαίσιο Ψηφιακών Ικανοτήτων για τους Πολίτες (DigComp 2.2) της Ε.Ε., το Πλαίσιο Δεξιοτήτων Τεχνητής Νοημοσύνης για Μαθητές της UNESCO και το προσχέδιο του Πλαισίου AILit της ΕΕ και του ΟΟΣΑ. Δημιουργήθηκε δε με έμπνευση από το μάθημα που είχε αναπτύξει χρησιμοποιώντας την «Ιθάκη» ένας δάσκαλος στη Γάνδη, που αξιοποίησε το σύστημα για ασκήσεις στα αρχαία ελληνικά και είχε κερδίσει το δεύτερο βραβείο της ΕΕ, στο πλαίσιο του θεσμού «ΑΙ for education». Ακολούθως, το ίδιο μάθημα δίδαξαν πάνω από 80 δάσκαλοι στην Ευρώπη και τώρα προσαρμόζεται, ώστε να ανοίξει νέους δρόμους για μαθητές και μαθήτριες.
Στην έρευνα συνέβαλαν επίσης οι Alison Cooley, Brendan Shillingford, Ιωάννης Παυλόπουλος, Priyanka Suresh, Bailey Herms, Jonathan Prag, Alex Mullen και Shakir Mohamed.
Η διαδικτυακή διεπαφή του «Αινεία» αναπτύχθηκε από τους Justin Grayston, Benjamin Maynard και Nicholas Dietrich, και λειτουργεί στο Google Cloud.
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα δημιουργήθηκε από τον Robbe Wulgaert.
ΑΠΕ-ΜΠΕ
